Urząd Miejski w Ornecie

Menu

Menu

Treść strony

Historia miasta

HISTORIA ORNETY

ZAŁOŻENIE I ROZWÓJ MIASTA

            Na staropruskim polu osadniczym "Wurmudyten" albo "Wormedythin" powstała w pierwszych latach XIV wieku osada,  której sołtysem był Wilhelm, kuzyn biskupa Eberharda z Nysy. Wymienia go przywilej lokacyjny z Lubomina z 12 sierpnia 1308 roku. W tymże dokumencie po raz pierwszy wspomniano nową osadę zwaną Warmedith, która w dniu 20 maja 1312 roku otrzymała prawa miejskie. W dokumencie z 26 marca 1313 roku Orneta została określona jako miasto i tą datę należy traktować jako prawdziwy początek miasta.

Nowej osadzie nadano na prawie chełmińskim 68 włók czynszowych oraz 40 włók wolnych, z tego 30 położonych na zachodnim prawym brzegu Drwęcy Warmińskiej, a 10 na wschodnim. Ziemie te były wolne od wszelkich czynszów i przeznaczone do wspólnego użytkowania przez całą gminę miejską. Ponadto włókę ziemi za murami miejskimi przeznaczono na ogrody. Z 68 włók osadnicy mieli płacić czynsz w wysokości pół grzywny rocznie, z każdej parceli i półparceli sześć denarów chełmińskich czynszu jako dowód uznania zwierzchniej władzy biskupa.

Ze wspomnianych 68 włók, pół włóki przeznaczono pod zabudowę, a z pozostałego obszaru wyznaczono prostokątny rynek, z którego wybiegało dziesięć ulic (po dwie z boków krótszych i po trzy z boków dłuższych). W rynku zbudowano kościół i ratusz. Zamek biskupi usytuowano w północno-zachodniej części miasta, był on ujęty w system fortyfikacji miejskich (do 1349 roku był siedzibą biskupów warmińskich). Przed Górną Bramą wybudowano przytułki: Świętej Trójcy - dla ubogich, Świętego Jerzego - dla trędowatych. W pobliżu rynku znajdowały się parcele, półparcele, a na skraju budy przeznaczone pod zabudowę. Do każdej parceli należała jedna włóka ziemi ornej - do półparceli - pół włóki, natomiast do bud, których mieszkańców zwali budnikami, tylko ogrody i kilka morgów ziemi.

Obszar miejski Ornety obejmował łącznie 121 włók ziemi.

            Z biegiem lat na skutek różnorakich nadań zwiększał się obszar miejski Ornety. I tak dokumentem z roku 1346 biskup Herman z Pragi nadał miastu las - położony między wsiami Kaszunami, Miłakowem, Jesionowcem, Babiakiem, Bugami i Krasnym borem - z prawem do łowiectwa i rybołóstwa drobnym sprzętem; biskup zastrzegał sobie prawo górnictwa. W zamian za nadanie gmina miejska obowiązana była płacić biskupowi czynsz. Nowy obszar obejmował 53 włóki i był oddalony od miasta, gmina osadziła więc na nim chłopów czynszowych. W ten sposób powstała wieś Miejska Wola licząca dziesięciu gospodarzy.

Północnej części lasu, 11 włók przylegających do Miłakowa, nie zagospodarowano.

W XVI wieku wybudowano w mieście szpital św. Jerzego, szpital Świętego Ducha oraz ratusz. Przed 1350 roku rozpoczęto budowę kościoła pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. Zamek biskupi został wzniesiony prawdopodobnie przed 1315 rokiem. W 1341 roku stał się siedzibą biskupa Hermana z Pragi. Po jego śmierci (1350) siedziba biskupia została przeniesiona do Lidzbarka Warmińskiego. Zamek włączono w obręb wzniesionych murów miejskich.

Zamek ornecki na przestrzeni stuleci był powiększany, remontowany i naprawiany. Po 1772 roku budowla zaczęła popadać w ruinę. W 1806 roku rozebrano zamkowe mury obronne i zabudowania gospodarcze. Po 1890 roku na miejscu zamku wzniesiono budynek szkoły. W 1586 roku biskup warmiński Marcin Kromer sprowadził do Ornety zakon sióstr katarzynek, który zajął miejsce konwentu beginek. W XVI wieku wzniesiono również Kaplicę Jerozolimską.

W okresie wojen między Polską a zakonem wzrósł ucisk fiskalny, który ostatecznie doprowadził do powstania antykrzyżackiej koalicji miast, tj. Związku Pruskiego. Do Związku przystąpiła również Orneta. W mieście odbył się zjazd rycerstwa i miast warmińskich (21-22 stycznia 1454). W lipcu 1460 roku w Ornecie osiadł nowy biskup Paweł Legendorf, który doprowadził do porozumienia między miastem a Zakonem. Orneta została jednak opanowana przez wojska Związku Pruskiego, a biskup przeniósł się do Lidzbarka Warmińskiego. Ostatecznie na mocy traktatu pokojowego z 1466 roku Warmia została przyłączona do Królestwa Polskiego.

W czasie kolejnej wojny między Polską a Zakonem Orneta był oblegana przez samego Albrechta Hohenzollerna (listopad 1520), który ostatecznie zajął miasto. Konflikt zakończony w 1525 roku wyniszczył i zubożył Ornetę. Kolejne trudne doświadczenia spadły na miasto w okresie wojen polsko-szwedzkich. w 1626 roku władze miejskie postanowiły poddać się bez walki wojsku szwedzkiemu. Na miasto nałożona została ogromna kontrybucja. Jednak w tym samym roku, 17 listopada, miasto odbili Polacy. W 1627 roku Orneta została ponownie zajęta przez Szwedów, którzy nałożyli kolejną kontrybucję, pustosząc jednocześnie całe miasto. Dwa lata później wojska szwedzkie opuściły miejscowość. Nowy cios zadała miastu kolejna wojna polsko-szwedzka, która całkowicie je wyniszczyła. Szwedzi opuścili Warmię dopiero w 1709 roku. Miasto szczęśliwie ominęła wielka epidemia dżumy, ale sroga zima z 1708 roku zniszczyła plony, doprowadzając do klęski głodu.

W latach 1757-1764 na Warmii stacjonowali Rosjanie, a Orneta po raz kolejny została skazana na rekwizycje, kontrybucje i podatkowy ucisk.

W 1768 roku na Warmii założono stałą pocztę, a w Ornecie utworzono pocztową stację rozdzielczą. Utworzono gminę ewangelicką. Od 1773 roku miejscowość nabrała charakteru miasta garnizonowego. W Ornecie przebywał przez pewien czas szwadron dragonów, szwadron Bośniaków, kompanie piechoty. Na początku stycznia 1807 roku w mieście pojawili się Francuzi. Ich pobyt wiązał się z przymusem wypłacenia kontrybucji pieniężnej. Na początku lutego przez Ornetę przemaszerowało 16 tys. żołnierzy marszałka Michela Neya. Od tego momentu miasto naprzemiennie nawiedzali Francuzi lub Rosjanie doprowadzający mieszkańców do ruiny.

Wiek XIX to również okres częstych i dotkliwych pożarów niszczących miejskie zabudowanie gospodarcze i mieszkalne. W 1850 roku pożar pozbawił dachu nad głową 1072 osoby. W 1888 roku utworzono w mieście ochotniczą straż pożarną.

Szkoła parafialna istniała w Ornecie już w okresie średniowiecza. W 1565 roku do placówki uczęszczało 82 uczniów. Siostry katarzynki prowadziły natomiast szkołę dla dziewcząt. Pod koniec XVIII wieku uczyło się w niej 86 dziewcząt. W 1825 roku obowiązkiem nauczania objęto wszystkie dzieci. W 1867 roku w Ornecie założono gimnazjum. W 1925 roku powstał jego żeński odpowiednik. W tym samym roku obie placówki zostały połączone. W 1889 roku wybudowano nowy gmach szkoły żeńskiej. Dziesięć lat później wzniesiono budynek szkoły dla chłopców. Od 1880 roku w Ornecie wydawano gazetę Wormditter Zeitung.

W 1800 roku w mieście osiedlili się Żydzi. W 1806 roku założono cmentarz, a w 1848 roku wzniesiono synagogę. W 1871 roku miejscowa diaspora liczyła 174 osoby i z każdym rokiem ulegała zmniejszeniu. W 1933 roku Orneta była zamieszkana przez 45 osób wyznania mojżeszowego.

W 1828 roku rozpoczęła się budowa szkoły i plebanii ewangelickiej. W 1830 roku wzniesiona została świątynia ewangelicka.

Miasto w XIX stuleciu było znane z produkcji tytoniu, od 1806 roku produkowanego w firmie C. Grunenberg. W mieście działały trzy młyny i taka sama liczba cegielni. Pod koniec stulecia zaczęto produkować papę, narzędzia i maszyny rolnicze. Około 1830 roku wzniesiono miejscowe koszary. W 1884 roku Orneta uzyskała połączenie kolejowe z Olsztynem. W 1890 roku oddano do użytku budynek nowego szpitala. W 1901 roku powstał zakład dla chorych umysłowo i epileptyków. W latach 1872-1875 powstał szpital pw. św. Elżbiety. W 1889 roku w mieście powstało Warmińskie Towarzystwo Gospodarcze. W 1912 roku Orneta obchodziła 600-lecie powstania.

Miasto uniknęło zniszczeń w okresie I wojny światowej, ale mieszkańcy odczuli niedobory podstawowych produktów i zapaść niemieckiej gospodarki. W latach 20. pojawiło się widmo bezrobocia oraz wzrost cen. Przed 1939 roku Orneta była miastem rzemieślników. W miejscowości działały wówczas cztery hotele, firma organmistrzowska, browar, młyny, cegielnie, mleczarnia, warsztat i wypożyczalnia samochodów oraz wspomniana fabryk tytoniu, nie wspominając już o sklepach branżowych. W czasie nocy kryształowej została zniszczona miejscowa synagoga. W roku 1938 w mieście na dobre "rozgościli" się zwolennicy Adolfa Hitlera.

Armia Czerwona wkroczyła do miasta 15 lutego 1945 roku. Szczęśliwie Orneta straciła w wyniku zniszczeń wojennych jedynie 15% budynków mieszkalnych. Pierwsi polscy osadnicy pojawili się w mieście wiosną 1945 roku. Latem 1946 roku rozpoczęła się masowa akcja wysiedlania ludności niemieckiej. Jesienią 1945 roku pracę rozpoczęło Państwowe Przedsiębiorstwo Traktorów i Maszyn Rolniczych. Szkoła zaczęła pracę 15 września 1945 roku. Rok później powstała Państwowa Centrala Handlowa.

Banery

Stopka